شرحه شرحه

«و اما تاکید من بر این ظرایف بیشتر از آن روست که متذکر شوم، رمانتیسیسم سپهری حتی در گرایش به دین طبیعی، از نوع احساسات بی ضابطه و مفرط مقلدان وی که گاه تا حد دلزدگی پیش می رود نیست؛ کسانی که به قول سهراب آنقدر از «حال» می گویند که آدم را به یک جور «تهوع حالی» دچار می سازند (هنوز در سفرم؛ صفحه 81)، بلکه در احساسی تر ین اشعار سهراب هم می توان صلابت فکر و زبان شاعرانه را مشاهده کرد که از وظیفه خود یعنی صنعت پردازی هنری عدول نمی کند» (فرزاد اقبال).

کتاب «شرحه شرحه، شرح اشعار سهراب سپهری» تالیف دوست عزیزم فرزاد اقبال، تفاسیر بی نظیری در رابطه با دو شعر «صدای پای آب» و «مسافر» رو مطرح می کنه که ضروری دیدم این کتاب رو به علاقه مندان شاعر آب و آیینه معرفی کنم.

شابک کتاب: 9786005535549

صدای پای آب: لای این شب بوها - پای آن کاج بلند

چند نکته از قطعه: لای این شب بوها - پای آن کاج بلند
اشاره به نزدیک با ضمیر «این» و اشاره به دور با ضمیر «آن» انجام میشه. ضمایر «این» و «آن» در گفتار عامیانه هم خیلی استفاده داره اما هر موقع که با هم استفاده میشن (به صورت «این و آن») اشاره به دو چیز ندارن! بلکه اشاره به «همه» و «کل» دارند. مثلا: «آنقدر گرفتاری مالی داشتم که به این و آن رو انداختم» که در واقع یعنی از «همه» درخواست کمک کردم و مثال های دیگه... در ادبیات هم به همین منظور از این ضمایر استفاده شده، مولوی: «اندرون توست آن طوطی نهان - عکس او را دیده بر این و آن» و اقبال: «نه پیوستم در این بستان سرا دل - ز بند این و آن آزاده رفتم» و سایر مثال ها... سهراب در اینجا به سادگی، وجود فراگیر خدا را بیان میکنه از «این تا آن» از «اول تا آخر» و ...
نکته بسیار لطیفی که در این قطعه شعر وجود داره مربوط به بوی شب بوها و قامت (طول) کاج میشه. جالبه که توجه کنیم «بو» و «طول» چطوری توسط انسان درک میشن! خب «بو» که توسط حس بویایی درک میشه اما طول یا بلندی به وسیله چشم درک نمیشه! چشم، بلندی کاج رو نمی بینه بلکه کاج رو می بینه! اما در درون انسان چیز دیگری باید باشه که طول کاج رو بررسی و مقایسه کنه، که این امر ساده، مربوط به عقل هست. در فرهنگ عامیانه بهش میگیم «سبک و سنگین کردن». نکته لطیف این قطعه شعر، در مشاهده خدا بوسیله عناصر عینی و عناصر ذهنی بود که «بو» عینی و «بلندی» ذهنی محسوب میشه.
شاید این رو لازم باشه که اضافه کنم. «بو» یک موجودیت فیزیکی داره که موجودیتش به هیچ عنوان قابل انکار کردن نیست! اما کاج به خودی خود بلندی نداره!!! بلندی کاج، زمانی وجود داره و در زمانی دیگه خیر! اگه کاج رو در کنار درخت آلبالو و امثالهم مقایسه کنیم، بلندی کاج به وجود میاد (پس یک «وجود ِ وابسته» داره) اما اگه در کنار سپیدار مقایسه کنیم، دیگه بلندی کاج وجود نداره! پس «بو» یک عنصر عینی و «بلندی» یک عنصر ذهنی هستش. عینیات جانشین احساس و ذهنیات جانشین عقل هستن، و انسان که چیزی یاد نمیگیره و درک نمیکنه، مگه با استفاده از احساس و عقل.

سهراب در خاطراتش (خاطراتی از ژاپن) از وجود انبوهی از تفاوت ها میان محله های کاشان و محله های ژاپن صحبت میکنه و اشاره میکنه که اگر چه حال و هوای صمیمی محله های کاشان رو در ژاپن نمیشه پی گرفت، اما خروجش از کاشان و زندگی در ژاپن، که باعث شده از احساساتش دور بشه، در مقابل، عقلانیتش رو پر رنگ تر کرده. سهراب در خاطراتش از ژاپن بیان میکنه «و گاه به هنگام پوست کندن یک سیب، مهر مادری و پیوند میان خود و بستگانم را به مسخره می گرفتم». بعدها هم از اون مشاهده معرفتی خودش در ژاپن اینطور نقل میکنه: «پرتقالی پوست می کندم، شهر در آیینه پیدا بود، دوستان من کجا هستند» حجم سبز، ورق روشن وقت. بهرحال، احساس و عقل در نظر شعرا در مقابل هم بودن (همون دعوای همیشگی عشق و عقل) ولی سهراب نگاه دیگه ای داره و این دو رو مکمل هم میدونه که در این قطعه شعر هم از این موضوع استفاده کرده.

«این» و «آن» منظور همه بود و «بو» و «بلند» دو محیط ذهنی و محیط عینی رو شامل میشد. حرف آخر اینکه: سهراب بیان میکنه که خدا رو در همه جا، هم محیط قابل رویت و هم محیط غیرقابل رویت، مشاهده میکنم.

حجم سبز - به باغ همسفران - 2

بیا آب شو مثل یک واژه در سطر خاموشی ام.

این شعر از بخش های زیر تشکیل شده:

بیا

آب شو

مثل یک واژه

در سطر خاموشی ام.

«بیا» ندای خواهش هست و نشون دهنده نبودن «کسی در حال حاضر» است. «آب» مظهر زیست و زندگیست. «خاموشی» یعنی سکوت و در اینجا مجاز از فنا و نیستی میشه. شاعر بیان میکنه که من «نیستم» و یا در فنا هستم، من پوچ هستم و از تو (کسی که ندا زده میشه) درخواست میکنم (بیا) که به من حیات (آب شو) ببخشی.

اقبال لاهوری مدت های زیادی شاگرد و شیفته هگل بوده ... در زمانی هم از شیفتگی هگل خارج میشه و میگه که هگل بزرگ بود ولی بی نتیجه بود! و میگه: گر چه فکر بکر او پیرایه بندد چون عروس - ماکیان کز زور مستی خایه بندد بی خروس. در واقع اقبال در مکتب هگل، پوچی و یا فنا رو دریافت کرده و مکتب هگل رو به تخم مرغ بدون نطفه خروس تشبیه کرده...

سهراب در این قطعه شعر، از پوچی و فنای مطلق صحبت نمیکنه! اگه فرض کنیم که ندا شونده ی «بیا» خدا باشه، در اینجا پوچی نسبی رو بی خدایی میدونه.

استفاده از «سطر« در کنار »خاموشی» تاکیدی بر پوچی هست چون «سطر» بیانگر یکنواختی میشه و یکنواختی مطلق یعنی مرگ چرا که هیچ جانداری ساکن نیست!

پس باید گفت که شاعر به زیبایی داره بیان میکنه که: من بدون تو خاموشم، سکوت هستم. سکوت با هر واژه ای شکسته میشه و از بین میره. از بین رفتن پوچی و فنا، یعنی زندگی یعنی حیات! از تو خواهش میکنم که سکوت (در واقع یعنی من) رو بشکنی و این سکوت شکنی رو به «آب شدن» توصیف میکنه چرا که آب مایه حیات هستش؛ و واژه تو جایگزین سکوت من بشه. در یک جمله، واژه که سکوت شکن هست، آب حیات بخشه.

مولانا میگه: آدمی چون کشتی است و بادبان - تا کی آرد باد را آن بادران. کشتی بادبانی بدون باد حرکت نمیکنه! خاموشه، سکوته! تا زمانی که بادران (پروردگار جهان) باد رو بفرسته و کشتی به حرکت در بیاد. در واقع مولانا هم مانند سهراب و اقبال، زندگی بی خدا رو پوچی و فنا به حساب میاره.

عینی سازی (objectify) در شعر سهراب - 1

«یه ویژگی مهم برای شعر اینه که، بین عناصر ذهنی و عینی، تعادل درخوری ایجاد کنه» و این ویژگی یکی از موضوعاتیه که در آینده باز هم در موردش صحبت خواهیم کرد. قسمت اول در این موضوع، بیان مقدمه است.

تعداد کلماتی که افراد عام جامعه، در طول زندگیشون استفاده میکنن، به طور متوسط بین 300 الی 400 کلمه هست که به این تعداد کلمه، دایره لغات گفته میشه. دایره لغات یه ادیب به مراتب بیشتر از یه فرد معمولیه و دایره لغات یه شاعر بسیار بیشتر از ادیب.

- وقتی یک مفهوم در ذهن شکل میگیره، به درستی و به کمال، بیان کردنش کار آسونی نیست!

بیان مفهوم ذهنی، وابستگی کامل به دایره لغات داره. لابد بارها برای شما اتفاق افتاده که حین گفتگو، ناگهان یک کلمه، به ذهن شما یادآوری نمیشه و بجای اون از کلمه «چیز» استفاده میکنید ^__^ حالا فرض کنید که یه مفهوم جدید در ذهن شما شکل گرفته، چقدر باید در ساخت جمله و انتخاب کلمات، برای بیان اون مفهوم جدید، دقت کنید؟

- وقتی یک احساس در وجود آدم شکل میگیره، تقریبا میشه گفت، به درستی و به کمال، غیر قابل بیان شدنه!

مثلا وقتی شما در حال میل کردن انگور باشید، چطور میتونید مزه انگور رو برای دیگران بیان کنید؟ به طوری که دیگران، مزه انگور رو احساس کنن! ممکنه شما بگید شیرینه، ترشه و یا مزه های دیگه ای رو برای بیان مزه انگور استفاده کنید ولی هرگز نمیتونید مزه انگور رو در قالب کلمات بیان کنید!

یه شعر، یه قطعه شعر یه بیت، یه مصرع، آمیزه ای از کلمات هست، فقط همین! پس یه شاعر، تنها کاری که انجام میده، اینه که چیدمان کلمات رو طراحی میکنه. دو قطعه شعر زیر رو مقایسه کنید:

دور خواهم شد از این خاک غریب که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عباس آباد قهرمانان را بیدار کند.

دور خواهم شد از این خاک غریب که در آن هیچ کسی نیست که در بیشه عشق قهرمانان را بیدار کند.

در قطعه دوم، وجود کلمه عشق، ابهام رو به قطعه بخشیده و باعث میشه که ذهن خواننده رو درگیر کنه. قطعه اول، فاقد این قابلیت هست! وقتی به انتهای قطعه اول برسید، ذهن شما کل متن رو به راحتی پردازش و هضم کرده.

پس در واقع چیدمان کلمات هستش که یک متن ساده رو میتونه به یک قطعه شعر تبدیل کنه.

بریم سراغ گفتمان اصلی ^__^

یه متن اگه قراره یه شعر باشه، فقط به این نیست که موزون باشه و کلماتش، ذهن رو درگیر کنن. یه ویژگی بسیار مهم در شعر، تناسب بین عناصر ذهنی و عناصر عینی هست. در ادبیات فارسی، از این ویژگی بسیار استفاده شده.

مثلا حافظ:

گریه حافظ چه سنجد پیش استغنای عشق - کاندرین طوفان نماید هفت دریا شبنمی

خب حافظ به راحتی و با نایب قرار دادن شبنم به جای هفت دریا و سپس با مورد مقایسه قرار دادن شبنم و طوفان، که همگی از عناصر عینی هستن، یه مفهوم ذهنی رو، در رابطه با عظمت عشق بیان میکنه.

سهراب:

زندگانی سیبی است، گاز باید زد با پوست.

فراز و نشیب زندگی رو با استفاده از اجزای ترد و سفت (پوست) سیب، عینیت می بخشه. اونقدر این عینی سازی، در اوج انجام گرفته که حتی یه مخاطب کم تجربه با خوندن شعر، این مفهوم رو تایید میکنه که زندگی دارای پستی و بلندی ها، شیرینی ها و تلخی هاست. گاه یک اتفاق در زندگی به سختی پذیرش میشه و به سختی هضم میشه (پوست سیب) در حالی که، ممکنه صدها و هزاران اتفاق دیگه رو اونقدر راحت بپذیریم (اجزای ترد سیب - زیر پوست سیب) که هیچ گاه به یاد نیاریم که در زندگی، بارها تکرار شدن.

تفاوتی زیاد و لطیف، بین دو مثال بالا قابل درک هستش. در ادبیات قدیم، شراب، شاهد، مستی، می، ساقی، مسجد، شمع، پروانه و ... کاربرد زیادی داشتن و تقریبا جور ایجاد تناسب رو با عناصر ذهنی به دوش می کشیدن. سهراب، این محدوده رو گسترش داد. براحتی. شاید شاعر دیگه ای رو نتونیم پیدا کنیم که در یک شعر هم از «جرثقیل» و «سیمان» و «کلنگ» صحبت کرده باشه و هم از «گل یاس» و «قناری» و «شقایق». (شعر به باغ همسفران - حجم سبز)

در آینده و در ادامه مطالب این موضوع شما هم موافق خواهید بود که: «زبان سهراب براحتی و در کمال هنر، به عینی سازی یافته ها و الهامات درونی خویش پرداخته است».

قرینگی در شعر سهراب - 1

یکی از ویژگی های متمایز کننده اشعار سهراب، قرینه سازی معناییه. اگه خواننده اشعار سهراب بوده باشی لابد متوجه شدی که هنگام خوندن شعر سهراب، با شعر هم احساس میشی اما وقتی به شعر دقت می کنی متوجه میشی که یه حرفایی هم پشت کلمات پنهان کرده. نمونه این روش قرینگی تو شعر صدای پای آب زیاد هست. با خوندن شعر احساس مثبتی درک میشه اما در همون موقع، معنی شعر درک نشده. نیاز به تامل داره که معنی شعر هم درک بشه. مثلا: گاه تنهایی صورتش را به پس پنجره می چسبانید، شوق می آمد دست در گردن حس می انداخت... با خوندن مصرع اول، احساسی که به خواننده منتقل میشه، مثه لحظات تنهاییش هست و معنی اون درسته که بی ربط با احساس درک شده نیست اما میگه گاهی من لبریز بودم از اینکه یافته های درونم رو به دیگران منتقل کنم و یا لبریز بودم از خواهش ایجاد ارتباط و...
قرینگی معنایی در شعر، تقریبا میشه گفت ابتکار نیما بود و سپهری جور دیگه ای بهش بال و پر داد. به سمت دیگه ای هدایتش کرد. نیما از کاهش قافیه گفت و حرفش این بود که خواننده احساس کنه شعر قافیه داره. این ویژگی قرینگی به این گستردگی ویژه سهراب هستش. شما می خونید: آری تا شقایق هست زندگی باید کرد. شقایق در قسمت اول قرینه زندگی در قسمت دوم شعر شده. ربط معنایی قرینه ساز بین این دو تا کلمه در امیدواری هستش. شقایق در دشت ها اغلب به صورت تک بوته و حتی تک شاخه رشد میکنه و نشون میده که حتی در تنهایی، چقدر به حیات و به هستی امید داره. تو این شعر ِ توصیه گر، که میگه هر طوری هست نباید ناامید شد، زندگی رو به شقایق قرینه میکنه تا وجود امید رو به خواننده منتقل کنه.
قرینگی در شعر سهراب به اینها ختم نمیشه و اینها تنها مثال بود.
قرنیگی از نوع دوم، مشابهش در شعر قدیم هست و یه مقدار تفاوت داره، مثلا:
آتش آن نیست که از شعله او خندد شمع
آتش آن است که در خرمن پروانه زدند
اینجا شمع و پروانه قرینه شدن. ربط بین این دو تا، عشق هست. پروانه عاشق و شمع معشوق. شعر اشاره به آتش شعله شمع داره در مصرع اول و اینو قرینه کرده به آتشی که مربوط به سوز دل پروانه میشه.